Χαλικούτηδες: Η άγνωστη ιστορία των Αφρικανών που ζούσαν παλιά στην Κρήτη

Λίγοι είναι ακόμη και οι Κρητικοί που γνωρίζουν ποιοι ήταν οι «Χαλικούτηδες». Ίσως κάποιοι έχουν περιορισμένη γνώση για το ότι ήταν Αφρικανοί μετανάστες που ζούσαν κάποτε στο νησί, αλλά πράγματι λίγοι είναι εκείνοι που γνωρίζουν την ιδιαίτερη μα άγνωστη στους περισσότερους ιστορία τους. Η Κρήτη ως «σταυροδρόμι» λαών και πολιτισμών ανά τους αιώνες, έχει πολλά να μας διηγηθεί αν έχουμε το ενδιαφέρον για το παρελθόν του τόπου…

Γράφει ο Αντώνης Τσαλίκης για το Daynight.gr

Η αλήθεια είναι πως δεν υπάρχουν πολλές πηγές για να μελετήσει κάποιος την ιστορία των Χαλικούτηδων. Όποιος έχει ιστορικό ενδιαφέρον, θα πρέπει να ανατρέξει σε λιγοστά λαογραφικά βιβλία της Κρήτης ή σε άλλες πρωτογενείς αναφορές σε αρχεία του παρελθόντος. Ακόμη και μέσω μιας μικρής έρευνας πάντως, οι Αφρικανοί Χαλικούτηδες αποτυπώνουν με ξεχωριστό τρόπο τον πολυπολιτισμικό χαρακτήρα που διατηρούσε για αιώνες η Κρήτη.

Ποιοι ήταν οι Χαλικούτηδες;

Οι Χαλικούτηδες ήταν πληθυσμιακές ομάδες Βορειοαφρικανών (κυρίως από Λιβύη) οι οποίες ήρθαν στην Κρήτη κατά τον 18ο και 19οαιώνα και αποτελούσαν την πιο φτωχή και εξαθλιωμένη τάξη των μουσουλμάνων του νησιού. Η ετυμολογία της λέξης προέρχεται από το αραβικό «χαλκ», που σημαίνει λαός και σε πιο ελεύθερη μετάφραση σημαίνει λαουτζίκος, πλέμπα της κοινωνίας κ.α. Πιο συγκεκριμένα στην κρητική διάλεκτο έχει την έννοια του παρία, του βρωμιάρη του σιχαμένου παρόμοια με την βρισιά της κοινής Νέας Ελληνικής  γλώσσας «τουρκόγυφτος». Οι μεγαλύτεροι σε ηλικία Κρητικοί αντιλαμβάνονται ακόμη τον χαρακτηρισμό Χαλικούτης ως σοβαρή βρισιά.

Πολύ ενδιαφέρουσα πηγή για πληροφορίες σχετικά με τους «Χαλικούτηδες» της Κρήτης, είναι ένα από τα επεισόδια της εξαιρετικής σειράς «Κρητών Έργα» που προβάλλεται στη «Νέα Τηλεόραση Κρήτης»:

Η άγνωστη ιστορία των Χαλικούτηδων

Οι πρώτοι Αφρικανοί έφθασαν στην Κρήτη ως πολεμιστές το έτος 1645 όταν οι Οθωμανοί πολιορκούσαν τα Χανιά. Η «πολυεθνική» Οθωμανική αυτοκρατορία είναι γνωστό ιστορικά πως χρησιμοποιούσε Αφρικανούς αλλά και Άραβες μουσουλμάνους σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας της, τόσο για οικονομικούς όσο και για στρατιωτικούς σκοπούς. Στην τότε πολιορκία των Χανίων το στρατιωτικό σώμα που αποτελείτο από Βορειοαφρικανούς, άφησε το στίγμα του σε μια συνοικία της πόλης το Τζετζαέρ (ή Τζιτζαέρ) κολού, που σημαίνει “Αλγερινή φρουρά”.

Το επόμενο σημαντικό «κύμα» Αφρικανών δεν ήταν πολεμιστές αλλά σκλάβοι που κατέληγαν σταδιακά στην Κρήτη και κυρίως τα Χανιά μέσω των δικτύων δουλεμπορίου της εποχής. Δυστυχώς οι Αφρικανοί χρησιμοποιούνταν ως σκλάβοι για αιώνες λόγω της σωματικής τους αντοχής. Η προέλευση τους ήταν κυρίως από την υποσαχάρια κεντρική Αφρική, το Κογκό, το Σουδάν, το Τσαντ, το Νίγηρα, αλλά και τη Γουινέα. Κάποιοι από αυτούς τους άτυχους στην ζωή δούλους, έμειναν για πάντα στο νησί ακόμη και μετά την απελευθέρωσή τους το 1830. Ήταν η χρονιά που η Οθωμανική Αυτοκρατορία κατάργησε τη δουλεία, αρχικά για λευκούς σκλάβους και αργότερα για τους μαύρους.

Κατά τις επόμενες δεκαετίες, έφταναν στη Κρήτη ακόμη περισσότεροι Αφρικανοί που δεν ήταν ούτε πολεμιστές αλλά ούτε και δούλοι. Ήταν οικονομικοί μετανάστες που κατέληγαν από ανάγκη να αφήσουν τον τόπο τους και να κάνουν τις πιο περιφρονημένες δουλειές. Η συγκεκριμένη πληθυσμιακή ομάδα Αφρικανών ήταν αυτή που χαρακτηρίστηκε ως «Χαλικούτηδες» και στην ουσία αποτελούσαν μια δική τους κοινότητα μέσα στην ευρύτερη κοινότητα μουσουλμάνων και Αφρικανών που βρίσκονταν ήδη στο νησί.

Ιδιαίτερα κατά την περίοδο της Αιγυπτιοκρατίας στη Κρήτη (1830-1840), οι Χαλικούτηδες αντικατέστησαν κατά κάποιο τρόπο τους παλιούς σκλάβους ως εξαθλιωμένοι μισθωτοί που προέρχονταν κυρίως από την Βεγγάζη της Λιβύης. Για αυτό ακριβώς το λόγο έμειναν στα ιστορικά αρχεία και ως «Βεγγάζιοι» αν και δεν ήταν απόλυτα εύστοχος ως χαρακτηρισμός.

Στην πραγματικότητα οι Χαλικούτηδες ήταν μέλη συγκεκριμένων πάρα πολύ φτωχών φυλών που κατοικούσαν στη περιοχή που σήμερα ανήκει στο νοτιότερο μέρος της Λιβύης και στο βόρειο Τσαντ. Δεν επρόκειτο ούτε για μαύρους, ούτε Αιθίοπες. Ήταν μια ξεχωριστή φυλή που άνηκε στα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα των βορειοαφρικανικών φυλετικών ομάδων και χρησιμοποιούνταν ως φθηνό προλεταριάτο για τους κυρίως Άραβες της περιοχής. Όλοι οι άντρες ήταν εργάτες τις περισσότερες φορές σε χωράφια ενώ πολλές από τις γυναίκες κατέληγαν στα αμέτρητα πορνεία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Η καθημερινή ζωή τους στα Χανιά

Οι Χαλικούτηδες μιλούσαν μεταξύ τους τη δική τους διάλεκτο ενώ παράλληλα γνώριζαν και ικανοποιητικά Αραβικά. Κατοίκησαν για χρόνια στις παρυφές της νεοδημιουργηθείσας τότε αραβικής συνοικίας στο Κουμ Καπί των Χανίων άλλα προς την ενδοχώρα. Στην περιοχή κοντά στη θάλασσα με θέα το Κρητικό Πέλαγος έμεναν αραβόφωνοι όπως π.χ. Αιγύπτιοι που είχαν εγκατασταθεί από πιο παλιά στην πόλη χτίζοντας φτωχικά μεν αλλά «κανονικά σπιτάκια». Την περίοδο εκείνη κτίστηκε και το πρώτο τζαμί στο Κουμ Καπί (το δεύτερο τζαμί στο πάνω Κουμ Καπί προστέθηκε αρκετά αργότερα, μεταξύ 1870 1880).

Κατοίκησαν λοιπόν στο νότιο άκρο του Πάνω Κουμ Καπί, δηλαδή περίπου στην περιοχή της σημερινής οδού Δημητρακάκη για όσους γνωρίζουν, κοντά στη διασταύρωση με την οδό Παλαμά που τότε ήταν ένα μικρό ρέμα, κτίζοντας αχυροκαλύβες με τον ίδιο τρόπο που το έκαναν και στην Αφρική. Καθώς περνούσαν τα χρόνια προσέθεσαν στα υλικά κτισίματος και λαμαρίνες από γκαζοντενεκέδες, παλιές σανίδες και διάφορα άλλα υλικά. Για τους περισσότερους ντόπιους Χανιώτες της εποχής ο συνοικισμός που έστησαν οι Χαλικούτηδες θεωρούνταν πηγή βρωμιάς και ασθενειών.

Οι δουλειές, η χειραγώγηση και το «τέλος» των Χαλικούτηδων

Οι δουλειές που αναγκάζονταν ουσιαστικά να κάνουν οι Χαλικούτηδες ήταν αυτές που περιφρονούσαν οι υπόλοιποι Χριστιανοί και Μουσουλμάνοι του νησιού. Καθαρισμοί βόθρων, αχθοφορικές υπηρεσίες, βαριά φορτία κ.λπ. Το γεγονός πως ήταν εντελώς αμόρφωτοι δεν τους άφηνε και πολλά περιθώρια για άλλες δουλειές ή ευκαιρίες μέσα στην τοπική κοινωνία.

Επίσης, για ακριβώς τον ίδιο λόγο ήταν εύκολο να χειραγωγηθούν από τους ομόθρησκους τους ντόπιους Μουσουλμάνους και Οθωμανούς. Ως συνέπεια χρησιμοποιήθηκαν πλήρως στα γεγονότα του 1896-97 ως η «αιχμή» της τουρκικής επίθεσης στους Χριστιανούς των Χανίων. Μαζί τους χρησιμοποιήθηκαν στα έκτροπα και οι υπόλοιποι αραβόφωνοι του Κουμ Καπί, με τους οποίους είχαν ουσιαστικά ενωθεί με το πέρασμα του καιρού.

Τα παραπάνω ιστορικά γεγονότα ήταν και η κύρια αιτία του καψίματος των καλυβών τους το 1901, σε συνδυασμό με την έλλειψη καθαριότητας και υγιεινής. Η αφρικανική εικόνα που έδιναν στις παρυφές των Χανίων ήταν ένα στοιχείο που για χρόνια ενοχλούσε τους Έλληνες Χριστιανούς κατοίκους της πόλης σε μια εποχής έντονων εθνικιστικών εντάσεων…