Σαΐτα: Το Kρητικό μαχαίρι που έχει «σφυρηλατήσει» η ιστορία του νησιού

Αν βρεθείς στην Κρήτη, είναι αδύνατον να μην αντιληφθείς την ιδιαίτερη θέση που έχουν τα παραδοσιακά μαχαίρια στην ιστορία του νησιού. Οι διάσημες και κοφτερές «σαΐτες» που θα βρει ο επισκέπτης σε μαχαιροποιία αλλά και εμπορικά καταστήματα, αποτελεί το πιο ξεχωριστό αντικείμενο που μπορεί να αγοράσει κάποιος ως ανάμνηση του ταξιδιού. Ένα αντικείμενο που ξεπερνάει την στενή έννοια του μαχαιριού και εκφράζει την ίδια την κουλτούρα των Κρητικών ανά τους αιώνες.

Γράφει ο Αντώνης Τσαλίκης για το Daynight.gr

Αν και τα μαχαίρια ήταν σε ολόκληρο τον κόσμο βασικά εργαλεία στην καθημερινή ζωή των ανθρώπων, στην Κρήτη οι ντόπιοι τεχνίτες ανέβασαν σε άλλο επίπεδο την κατασκευή τους και κυρίως τον χαρακτήρα τους στο ευρύτερο πολιτιστικό πλαίσιο.

Οι «σαΐτες» και άλλα είδη μαχαιριών, έγιναν σταδιακά αναπόσπαστα κομμάτια της τοπικής ενδυμασίας και κουλτούρας.

Η χειροποίητη μαχαιροποιία που θαυμάζουμε, παρά το πέρασμα των αιώνων παραμένει μια ιδιαίτερη απαιτητική εργασία. Το σμίλευμα της λάμας από ανοξείδωτο ατσάλι, η προσεκτική επεξεργασία της από τους λιγοστούς πια έμπειρους τεχνίτες και στη συνέχεια η κατασκευή της λαβής και της θήκης, είναι όλα στάδια μιας παραγωγής που έχει τις ρίζες της πριν από αρκετούς αιώνες.

Ήδη από τα χρόνια της Μινωικής περιόδου στη Κρήτη, το είδος αυτό μαχαιριών θεωρούταν κυρίως απαραίτητο καθημερινό εργαλείο για δουλειές, αλλά βεβαίως μέσο προστασίας ως όπλο. Στην αρχαιότητα των αμέτρητων κινδύνων, τα μικρά αυτά μαχαίρια αποτελούσαν έναν ιδιαίτερο «σύντροφο» και «προστάτη» για τον απλό λαό που κατοικούσε στο νησί.

Ωστόσο, παρά την ευρεία χρήση των κρητικών μαχαιριών που έμοιαζαν με τις σημερινές «σαΐτες», ο ρόλος τους ως όπλα ήταν περιορισμένος για αιώνες.

Με βάση στοιχεία αρχαιολόγων και ιστορικών, η πρώτη ουσιαστική συστηματική χρήση του μαχαιριού για πολεμικούς λόγους έγινε κατά την Επανάσταση των Ψαρομηλίγκων στα μέσα του 14ου αιώνα. Έκτοτε, το μαχαίρι εδραιώθηκε με σταθερό ρυθμό ως ένα αναπόσπαστο κομμάτι κάθε Κρητικού που σεβόταν τον εαυτό του.

Η παραδοσιακή κατασκευή μαχαιριών όπως περίπου την γνωρίζουμε μέχρι τις μέρες μας, άνθησε βέβαια κυρίως μετά την κατάκτηση της Κρήτης από τους Οθωμανούς. Τότε ήταν η περίοδος που κατά κύριο λόγο στην πόλη των Χανίων το μαχαίρι απέκτησε έναν εμπορικό χαρακτήρα μέσα από το άνοιγμα αρκετών εργαστηρίων γύρω από την οδό Σήφακα. Εκεί ήταν πολύ δραστήριοι οι τούρκοι και Αρμένιοι τεχνίτες που στη συγκεκριμένη μικρή γειτονιά έδωσαν την μεγάλη «ώθηση» που χρειάζοταν σε σύγκριση με προηγούμενους αιώνες.

Οι ντόπιοι κρητικοί δεν χρειάστηκαν πολλές δεκαετίες μέχρι να μάθουν όλα τα μυστικά της σφυρηλάτησης και της παραγωγής μαχαιριών. Αρκετά σύντομα έγιναν και οι ίδιοι σπουδαίοι μαχαιροποιοί των οποίων η φήμη ξεπέρασε για τα καλά τα όρια του νησιού.  Σε αρκετές περιοχές μακριά από την Κρήτη, ήταν αρκετοί αυτοί που έκαναν παραγγελίες για κρητικά μαχαίρια που άντεχαν στο χρόνο και είχαν ιδιαίτερη ποιότητα κατασκευής.

Λίγο λίγο το μαχαίρι από εργαλείο και όπλο, έγιναν στην κοινωνία της Κρήτης ένα σύμβολο ουσιαστικά κύρους και σεβασμού. Ένα αντικείμενο αξίας που αποτελούσε σύμβολο δύναμης, φιλίας αλλά αγάπης για τον ίδιο τον τόπο που πάντα θα αντιστεκόταν σε κάθε εχθρό. Μια χαρακτηριστική εξέλιξη ήταν το γεγονός πως ενώ το μαχαίρι προορίζονταν αρχικά μόνο για τους άντρες, στην Κρήτη κατασκευάζονταν και ειδικά πιο μικρά μαχαίρια για γυναίκες. Αυτά ήταν πραγματικά σύμβολα αντίστασης και αντίδρασης αν χρειαζόταν καθώς θα τα χρησιμοποιούσαν για να προστατέψουν την τιμή τους σε ενδεχόμενο κινδύνου.

Αφήνοντας τα ιστορικά στοιχεία και περνώντας στα κατασκευαστικά, το πιο ιδιαίτερο χαρακτηριστικό γνώρισμα των Κρητικών «σαΐτών»  είναι η διχαλωτή λαβή τους, στο άνοιγμα της οποίας μπαίνει το δάχτυλο για μεγαλύτερη σταθερότητα στον χειρισμό του μαχαιριού. Ενώ ένα ακόμη χαρακτηριστικό τους είναι η άκρη της λεπίδας τους η οποία είναι σε σχήμα “V” που τα διαφοροποιεί από αρκετά άλλα είδη. Μάλιστα, ακριβώς αυτή η άκρη τα κάνει μοναδικά σε όλο τον κόσμο καθώς δεν έχει «συναντηθεί» πουθενά κάποιο αντίστοιχο σχέδιο!

Οι πολύ ιδιαίτερες λαβές (π.χ. από κέρατο κατσίκας) και οι περίτεχνες θήκες, όπως κάποιες από καθαρό ασήμι που είναι πολύ περίτεχνα σκαλισμένες, είναι στοιχεία που έχουν κάνει γνωστά τα μαχαίρια σε ολόκληρο τον κόσμο. Τον τελευταίο αιώνα, η ομογένεια των Κρητικών έχει παίξει τον ρόλο της στην αναγνώριση αυτή και τα έχει κάνει γνωστά πραγματικά παγκοσμίως.

Η σπουδαία διαδρομή της διάσημης πια σαΐτας φαινόταν να έχει φθίνουσα πορεία καθώς τις τελευταίες δεκαετίες ήταν όλο και λιγότεροι οι τεχνίτες που ασχολούνται με την μαχαιροποιία. Ωστόσο, τα πρόσφατα χρόνια με κύρια ώθηση τον τουρισμό, η κρητική τεχνική φαίνεται πως αναβιώνει παρά τις δυσκολίες και δεν είναι λίγοι εκείνοι που ανακαλύπτουν εκ νέου την μεγάλη αξία αυτής της παράδοσης αιώνων.