Ίωνας Δραγούμης: Η ημέρα που δολοφόνησαν έναν από τους βέλτιστους των Ελλήνων

«Ποιον Δραγούμη; Τον φασίστα, τον νεοναζί, τον χρυσαυγίτη;» (!) Αυτή -μεταξύ άλλων- ήταν η ατάκα που ακούστηκε στο γραφείο όταν γνωστοποίησα ότι ήθελα να γράψω ένα κείμενο για την επέτειο θανάτου του Ίωνα Δραγούμη (14 Σεπτεμβρίου 1878 – 31 Ιουλίου 1920). Για τις αντιδράσεις σαν κι αυτήν και μόνο, αξίζει κανείς να ασχοληθεί με το βίο και την πολιτεία ενός ανθρώπου του πνεύματος και της δράσης που ουδέποτε χρησιμοποίησε κάποια ιδεολογικοπολιτική ταμπέλα για να πορευτεί.

Γράφει ο Ντίνος Ρητινιώτης

Κι όπως ο ίδιος αναφέρει στο ημερολόγιό του στις 18 Μαρτίου 1919:

«Αγαπώ πάρα πολύ τον άνθρωπο για να γίνω στενός σοσιαλιστής. Αγαπώ πάρα πολύ τον άνθρωπο για να γίνω στενός πατριώτης. Αγαπώ πάρα πολύ τον άνθρωπο για να νοιώσω τον εαυτό μου άτομο. Από άνθρωπος μιας τάξης με ορισμένα συμφέροντα τάξης, γίνομαι σοσιαλιστής με την πλατιά έννοια, και θέλω μια καινούρια οικονομία της κοινωνίας μου και των άλλων κοινωνιών.

Από στενός πατριώτης, γίνομαι εθνικιστής, με τη συνείδηση του έθνους μου και όλων των άλλων εθνών, γιατί οι διαφορές των εθνών πάντα θα υπάρχουν, και έχω τη συνείδησή τους και χαίρομαι που υπάρχουν αυτές οι διαφορές, που με τις αντιθέσεις τους, με τις αντιλήψεις τους, υψώνουν την ανθρώπινη συνείδηση και ενέργεια. Από άτομο γίνομαι άνθρωπος.»

Ποιος ήταν πραγματικά ο Δραγούμης;

Ο Ίωνας Δραγούμης (1874-1920) ήταν διπλωμάτης, πολιτικός και συγγραφέας. Παιδί αστικής οικογένειας, γιος του πρωθυπουργού Στέφανου Δραγούμη και γαμπρός του Παύλου Μελά (ο οποίος είχε παντρευτεί την αδερφή του Ναταλία Δραγούμη), είχε τεράστια συμμετοχή στην οργάνωση του Μακεδονικού Αγώνα. Απέχοντας έτη φωτός από το πρότυπο του χαρτογιακά διπλωματικού ακόλουθου που μόνη του έγνοια είναι η γραφειοκρατική διεκπεραίωση υποθέσεων του προξενείου και η αποστολή μικροσήμαντων αναφορών στην Αθήνα, άφησε την καλοζωία του στην Αθήνα και γύρισε πόλεις και χωριά οργανώνοντας, εμψυχώνοντας και χρηματοδοτώντας ακόμη και από την ίδια του την τσέπη τις ελληνικές κοινότητες.

Στις Σέρρες (1903), στον Πύργο Βουλγαρίας, στη Φιλιππούπολη (1904), στην Αλεξανδρούπολη (Δεδέαγατς), στην Αλεξάνδρεια (εκεί όπου γνώρισε τους δύο έρωτες της ζωής του: την Πηνελόπη Δέλτα και τη Μαρίκα Κοτοπούλη), στην Κωνσταντινούπολη (1907). Όπου ο υπόδουλος ελληνισμός βαρυγκωμούσε, ο Δραγούμης βρισκόταν εκεί για να υψώσει αναχώματα απέναντι στην ανεξέλεγκτη δράση των βουλγάρων. Συνήθως έχοντας κινήσει ο ίδιος γη και ουρανό για να βρεθεί εκεί. Και, τι τιμή, ήταν ανάμεσα σε αυτούς που διαπραγματεύτηκαν την παράδοση της Θεσσαλονίκης από τον Ταχτσίν Πασά…

Οι «πυλώνες» της ιδεολογίας του

Στον βασικό του ιδεολογικό κορμό ενέτασσε την προοπτική της ανασύστασης μιας Ανατολικής Αυτοκρατορίας στην οποία οι Έλληνες θα συνυπάρχουν αρμονικά με τους Τούρκους. Τόσο… φυλετιστής και ναζιστής ήταν (προτού καν μάλιστα αναδυθεί η ναζιστική κοσμοθεωρία).

Διατυμπάνιζε και αποδεχόταν το γεγονός ότι η ελληνική φυλή δεν είναι ανέγγιχτη από προσμίξεις μέσα στο πέρας των αιώνων. Εξέλιξη που, σύμφωνα με τον ίδιο πάντα, δεν έχει επηρεάσει τον πυρήνα, την ουσία και την αποστολή της που δεν είναι άλλος από τον εξανθρωπισμό της οικουμένης. Μια αποστολή κι ένα όραμα το οποίο μοιραζόταν από κοινού με τον έτερο μεγάλο διανοητή του ρομαντικού κι αγνού ελληνικού εθνικισμού, τον Περικλή Γιαννόπουλο. Τόσο κυρίαρχα ήταν τα… φασιστικά συναισθήματα στα οποία ήταν υποταγμένος.

Ο εθνικισμός του Δραγούμη παρασάγγας απέχει από οποιαδήποτε ολοκληρωτική ιδεολογία προέκυψε στα χρόνια που ακολούθησαν τον θάνατό του, είτε στην Ελλάδα είτε οπουδήποτε αλλού στον κόσμο. Ο ίδιος δεχόταν και αποδεχόταν την ύπαρξη των άλλων εθνών και οραματιζόταν την αρμονική τους συνύπαρξη. Κάθε ένα από αυτά, στηριγμένο στις ιδιαιτερότητές του μπορούσε, σύμφωνα με τον ίδιο, να αποτελέσει ένα λιθαράκι στο οικοδόμημα ενός ευγενούς παγκόσμιου πολιτισμού.

Η πλήρης αποδοχή ενός… φασίστα

Υμνήθηκε από έτερους… φασίστες της εποχής του αλλά και μεταγενέστερους. Όπως ο Νίκος Καζαντζάκης, σύμφωνα με τον οποίο «ο Ίων Δραγούμης κι ο Πέτρος Βλαστός είναι, θαρρώ, οι δυο άνθρωποι που περισσότερο τίμησα και αγάπησα στη ζωή μου». Ο Οδυσσέας Ελύτης ο οποίος τον θεωρούσε «αριστοκράτη, από αυτούς που κατακτούν με το σπαθί τους τις ιδιότητες που η λέξη αυτή συνεπάγεται». Ο Άγγελος Σικελιανός που τον αντιμετώπιζε ως τον «απόστολο μιας θρησκείας που θα στηριζόταν στην παγκόσμια συνθετική Εποπτεία και Σκέψη των μεγάλων Προσωκρατικών». Ο Κωστής Παλαμάς, που όταν δολοφονήθηκε ο Δραγούμης έγραψε στην Καθημερινή: «Λευκή, ας βαλθή όπου έπεσες, κολώνα. Πώς έπεσες, γραφή να μην το λέει, λευκή, με της Πατρίδας την εικόνα.  Μόνο εκείνη ταιριάζει να σε κλαίει,  βουβή, μαρμαρωμένη να σε κλαίει.» Στίχοι που χαράχθηκαν στο μνημείο της δολοφονίας του Ίωνα Δραγούμη, η οποία δεσπόζει από το 1921 μέχρι σήμερα απέναντι από το ξενοδοχείο Χίλτον.

Δημοτικιστής, λάτρης της ελληνικής παράδοσης και κατήγορος της αρχαιοπληξίας, εραστής της ελληνικής φύσης, κριτικός απέναντι στο ρόλο του κράτους το οποίο θεωρούσε ότι δεν συμβάδιζε και δεν υπηρετούσε τα συμφέροντα του έθνους, υπερασπιστής της κοινότητας ως βασικού συστατικού της πολιτικής οργάνωσης του έθνους: «Ο ελληνισμός είναι μια οικογένεια από κοινότητες. Το έθνος μας ολάκερο πάλι με κοινότητες πρέπει να κυβερνηθεί, και μόνο με κοινότητες θα προκόψει».

Καμία δουλικότητα, καμία επανάπαυση, καμία προσκόλληση. Αφομοίωνε τα καλύτερα στοιχεία κάθε ιδεολογίας και δρούσε στηριζόμενος σε αυτά. Αναφέρει στο ημερολόγιό του:

«Μια περίοδο της ζωής μου εθνικιστική (από τα 1902 ως τα 1914 απάνω κάτω). Τώρα μπαίνω σε μια σοσιαλιστική και ανθρωπιστική περίοδο. Αρχίζω να λαβαίνω συνείδηση του αναρχισμού μου (1917-1919) και προχωρώ. Στην πρώτη περίοδο επίδραση του Nietsche και Barrès. Στη δεύτερη Τολστόϊ, Rousseau, Κροπότκιν, Gide. Στην πρώτη περίοδο Μακεδονική ενέργεια. Στη δεύτερη Ρωσική επανάσταση και κοινωνική επανάσταση παντού. Στη Μακεδονική ενέργεια έλαβα μέρος, στην κοινωνική επανάσταση όχι ακόμα.

Ο πατριωτισμός και η αλληλοβοήθεια υπάρχουν πάντα, με στενότερα ή πλατύτερα όρια (χωριό, πολιτεία, κράτος, έθνος, κοινότητα, αδελφάτα, συνεταιρισμοί, συνασπισμοί) και σύμφωνά τους ενεργούσαν και ενεργούν οι άνθρωποι. Οι νασιοναλιστές και οι αναρχικοί και σοσιαλιστές μόνο τα εφώτισαν, έκαμαν φωτεινή και μονομερή προβολή ενός αισθήματος όπως και οι ατομικιστές φώτισαν το άλλο αίσθημα τον εγωισμό (με αρχή την αυτοσυντηρησία)».

Αντίπαλος της Μεγάλης Ιδέας, της «ελλαδικής πολιτικής των προσθηκών» που υπηρετούσε ο Ελευθέριος Βενιζέλος. Πίστευε ότι το ελληνικό κράτος με αυτόν τον τρόπο ενσωματώνει στον εθνικό του  κορμό τα… κοκκαλάκια που του πετάνε υποτιμητικά οι Μεγάλες Δυνάμεις.

Η δολοφονία

Δολοφονήθηκε στις 31 Ιουλίου το 1920 από ενέδρα βενιζελικών, λίγο μετά τη γνωστοποίηση της απόπειρας δολοφονίας του Ελευθέριου Βενιζέλου στο Παρίσι. Λέγεται πως την ημέρα εκείνη, πήγαινε προς τα γραφεία τους περιοδικού όπου εξέδιδε (Πολιτική Επιθεώρηση) για να καταδικάσει με κείμενό του την απόπειρα. Ο μεγαλύτερος πολιτικός του αντίπαλος, ο ίδιος ο Βενιζέλος, όταν ενημερώθηκε για τη δολοφονία Δραγούμη αναφώνησε: «Φρικτό! Φρικτό! Φρικτό!».

Αυτός ήταν ο Ίωνας Δραγούμης. Ένας μεγάλος άντρας όχι μονάχα της εποχής του αλλά και των δεκαετιών που ακολούθησαν. Το ότι τον επικαλούνται διάφοροι από ολόκληρο το πολιτικό φάσμα (από την ακροδεξιά και τον Ανδρέα Παπανδρέου, μέχρι την Αριστερά), καθόλου δεν τον καθιστά σήμερα πνευματικό πατέρα της οποιασδήποτε ιδεολογίας ή της οποιασδήποτε κομματικής παράταξης. Και βεβαίως, καμία αμαρτία δεν φέρει στους ώμους για το γεγονός ότι καταντήσαμε σήμερα ο πλέον… εθνοφοβικός λαός της οικουμένης.